قدس آنلاین - گروه ورزشی - حسین نخعی شریف: تولد فوتبال در ایران، به حدود یک قرن پیش برمی گردد. "ابوالفضل صدری" رئیس سازمان وقت ورزش در دهه ده خورشیدی، به تشکیل تیم های آزاد در تهران همت گماشت و حتی برای برندگان رقابت های داخلی جوایزی تعیین نمود. 

در سال هایی که هنوز کار تشکیلاتی و منسجم جایی در ورزش ما نداشت برای حضوردر مسابقات  المپیک 1948 لندن، کشور ما نیز برای اولین بار جهت شرکت در این رقابت ها اعلام آمادگی کرد اما پیش شرط حضور در این مسابقات، داشتن فدراسیون‌های ورزشی مستقل بود، بنابراین فدراسیون‌ها و از جمله فدراسیون فوتبال در سال ۱۳۲۵  بنا به ضرورت حضور در این رویداد تشکیل شد.

یک سال بعد در ژانویه ۱۹۴۸ فدراسیون فوتبال ایران به عضویت فیفا در آمد. هر چند  با تشکیل تیم های مختلف در سایر شهرها، فوتبال  جان گرفت اما وقوع جنگ جهانی دوم و مسائل مرتبط به آن تا سالهای سال مانع شکل گیری کامل این ورزش شد و به تعبیر بهتر از اواسط دهه 40 خورشیدی  شاید بتوان از فوتبال نوین در ایران صحبت کرد . توجه ویژه به فوتبال بنا به دلایل خاص (که در ادامه به آن خواهیم پرداخت) ، برگزاری مسابقات باشگاهی و حضوردر صحنه های بین المللی باعث مطرح شدن  نام ایران در فوتبال قاره کهن شد . به گونه ای که پس از سه قهرمانی پی در پی در آسیا در سال 1978 ،جواز حضور درجمع 16 تیم برتر جهان نیز به نام ایران برای حضور در آرژانتین صادر شد.

با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 و تغییراتی که در ساختار اجرایی واداری فدراسیون فوتبال رخ داد و پس از آن وقوع جنگ تحمیلی، برای مدتی فوتبال از تب و تاب افتاد. فوتبالی که در مقطعی از آن به عنوان افیون توده ها  هم نام برده می شد!

اما مطالبه عمومی و تاکید بنیانگذار جمهوری اسلامی در دیدار با ورزشکاران مبنی بر اینکه "من ورزشکار نیستم اما ورزشکاران را دوست دارم" تا حدود زیادی مانع شکل گیری نگاه منفی به ورزش قهرمانی شد.

اتمام جنگ تحمیلی ، تغییرات وسیع در بدنه دولت و روی کار آمدن دولت سازندگی اثراتش را در فوتبال نیز نمایان کرد واز سال 1370 دوباره بازی های باشگاهی و نه به صورت منتخب استانی و تحت عنوان لیگ آزادگان راه اندازی شد و این برای کشوری که هشت سال درگیر جنگی ناخواسته بود یک افتخار بزرگ به حساب می آمد.

که ثمره آن هم  علاوه بر شور و نشاط اجتماعی ، افزایش رضایت عمومی و حضور در جام جهانی 1998 فرانسه شد .یعنی تحقق یک آرزوی 20 ساله!

در این مقاله قصد داریم سیر پیشرفت فوتبال در ایران را بعد از انقلاب با نگاهی کارشناسی بررسی نماییم . برای این مهم این دوران را با کمی اغماض به چهار مرحله تقسیم کرده ودر هر مرحله نیم نگاهی خواهیم داشت به 
- مدیریت و منابع انسانی (ساختار اجرایی)
- وضعیت اماکن و فضاهای ورزشی 
 - لیگ  باشگاهی  همراه با  کارنامه تیم ملی  
- رشد و توسعه تیم های پایه

اما قبل از آن مشخصات کلی چهار دوره فرضی را مرور می کنیم :
مرحله اول این تقسیم بندی از زمان تولد و شکل گیری فوتبال در ایران تا حدود اوایل دهه 40خورشیدی یعنی یک زمان حدودا 40 ساله  را در بر می گیرد که در این زمان  کارکرد فوتبال صرفا  خود فوتبال بود به عنوان یک ورزش ، مسابقه و بازی و البته با کمی هم چاشنی سرگرمی و نشاط اجتماعی .

مرحله دوم را می توان از حدود سال 1340 تا 1357 یعنی پیروزی انقلاب اسلامی گنجاند یعنی دوره ای که شاه و به تبع او عوامل اجراییش با تقلید صرف از الگوهای غربی به ویژه آمریکایی سعی در تغییر بنیادین در اعتقادات فکری و مذهبی جامعه داشتند. 

مرحله سوم را می توان پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا اواخر دهه 60 دسته بندی کرد که وقوع جنگ تحمیلی  نیز بدون شک در رویدادهای این زمان بی تاثیر نبوده است.

مرحله چهارم نیز از سال 1369 تا زمان فعلی را در برمی‌گیرد که با رفع مشکلات و موانع حاصل در دوره سوم ، ساختار  و شاکله ورزش و به تبع آن فوتبال با توجه به اهداف و برنامه های جمهوری اسلامی شکل و در حال تکوین می باشد.

مدیریت و منابع انسانی (ساختار اجرایی)
در این سالها که از عمر فدراسیون فوتبال ایران گذشته، 28 نفر در 35 دوره مدیریتی مختلف بر این فدراسیون ریاست کرده‌اند.

با بررسی نام مدیران ارشد فدراسیون فوتبال آنچه به خوبی عیان است حضور دو طیف از افراد در این سمت می باشد. فوتبالیست های مطرح و مدیران سیاسی . البته نباید از این نکته غافل شد که حتی در زمان مدیران فوتبالی نیز رد پای افراد سیاسی در تصمیم گیری ها به خوبی مشهود است.

ثبات کم عمر مدیریتی نیز امری کاملا آشکار در این فهرست می باشد .مساله ای که بدون شک در فرایند تصمیم گیری و تصمیم سازی بسیار موثر است که خوشبختانه از اواسط دهه 70 این نقیصه مرتفع گردید و به تبعیت از آن موفقیت های فوتبالی نیز پس از آن حادث گردیده است.

نداشتن انسجام تشکیلاتی و مدون چه در فدراسیون و چه در هیات های زیر مجموعه ، مشخص نبودن ردیف بودجه مشخص و شفاف نبودن منابع مالی از دیر باز نکته مساله ساز در این فدراسیون به ظاهر عریض و طویل بوده است . نکته ای که متاسفانه امروز نیز هنوز پاشنه آشیل این تشکیلات است .

اماکن و فضاهای ورزشی
همان گونه که ذکر شد تا اوایل دهه 40 خورشیدی ، فوتبال چندان  در میان آحاد مردم مطرح نبود . عشق و توجه ویژه جامعه به کشتی به عنوان ورزش آبا و اجدادی ، کمبود زیر ساخت های مورد نیازبرای گسترش فوتبال و نداشتن رقابت های منسجم باشگاهی را می توان از جمله موانع رشد و توسعه فوتبال در این دوران دانست البته به این موانع تخصصی باید موانع سیاسی و اقتصادی را نیز اضافه کرد.

پس از سرکوب قیام مردم در28 مرداد 1332 و تثبیت حکومت پهلوی دوم ، دست اندرکاران ورزش به فکر ایجاد زیر ساخت های مناسب برای رشد و توسعه ورزش افتادند که در این میان فوتبال مورد توجه ویژه قرار گرفت اما متاسفانه به دلیل همان نکته ای که در بحث ساختار اجرایی به آن اشاره شد ، علی رغم اینکه در آن مقطع هیچ مانع و مشکلی برای تملک زمین با متراژ بالا وجود نداشت ، زیر ساخت های ایجاد شده زیر ساخت هایی عمومی و چند رشته ای شد که بعد از مدتی همه ورزشکاران در استفاده  از آن با محدودیت مواجه شدند.

نکته دیگر در زیر ساخت ها عدم توجه به ورزش آموزشی و پایه بود و تمامی اماکن ایجاد شده ویژه مسابقات رسمی بود .نکته ای که در دوره اول به دلیل فراوانی زمین های خاکی در سطح شهرها ، زیاد به چشم نمی آمد اما با رشد و توسعه شهرها این نقیصه بیش از پیش نمایانگر شد.

در مرحله دوم (1343-1357) نیز این نقیصه مرتفع نشد و دست اندرکاران ورزش و فوتبال تمام هم و غم خود را بر ایجاد مجموعه ورزشی آزادی  و آن هم در پایتخت گذاشتند تا از آن به عنوان یک برگ برنده در تبلیغات و برنامه های خود استفاده نمایند . کلا در این دوره پایتخت محوری به شدت مشهود بود ، در همه زمینه ها!

در مرحله سوم نیز مشکلات ناشی از جنگ تحمیلی چاره ای جز حفظ وضع موجود باقی نمی گذاشت و به راستی در آن شرایط سخت ، سرپا نگه داشتن مجموعه های ورزشی هم هنر بود.

مرحله چهارم ،مرحله ای سخت و البته حیاتی بود . انتظارات مردم پس از پایان هشت سال جنگ تحمیلی ، فقدان منابع مالی و خرابی های حاصل از این دوران و البته وجود مسائل مهمتر از ورزش برای تزریق بودجه ،هرچند موانع جدی در این دوره بودند اما دولتمردان با تدبیری مناسب ابتدا به بهسازی و تعمیر و تجهیز وضعیت موجود پرداختند و پس از آن نیز به ایجاد و توسعه زیر ساخت ها مشغول شدند اما متاسفانه این بار هم در ابتدا راه را اشتباه رفتند و به تبعیت از تهران ، به احداث مجموعه های بزرگ پرداختند .مجموعه هایی چون نقش جهان اصفهان ، غدیر اهواز ، ثامن مشهد ، یادگار امام تبریز و ... که داستان آن را می دانید و هنوز هم به پایان کار کامل نرسیده اند.

هر چند رویکرد جدید دولتمردان به ایجاد مجموعه های ورزشی کوچکتر و البته کم هزینه ترسوق پیدا کرده است ولی هنوز تا وضعیت مطلوب فاصله داریم .

لیگ های باشگاهی و تیم های ملی   
از حدود سال 1345 سیل مهاجرت به تهران و شهرهای بزرگ  نیز افزایش چشمگیری یافته بود و در این میان رادیو و تلویزیون نیز به شدت زندگی مجلل و رفاه زده را تبلیغ می کردند .افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی نیز کاملا به این رویه کمک می کرد.

قهرمان سازی و ورود به زندگی خصوصی ستاره ها ، تعطیلی تیم های مردمی همچون شاهین و تشکیل تیم های نظامی چون پاس و در بوق و کرنا کردن  اخبار و حواشی دو تیم تاج و پرسپولیس نیز از جمله سیاست های این مقطع بود.

قهرمانی در جام ملتهای آسیا در سال (1347)1968 نیز موجی از شادی و شعف در جامعه برانگیخت به ویژه که این قهرمانی با غلبه بر رژِم اشغالگر قدس حادث شده بود.

هرچند پس از آن پیروزی ، دو قهرمانی متوالی دیگر نیز در سال های 1972 و 1976 در جام ملت های آسیا حاصل گردید اما نه این قهرمانی ها و نه حتی دو حضور در رقابت های المپیک مونیخ و مونترال ، نتوانستند آنچه باید می بود باشند زیرا توجه صرف به تیم ملی بزرگسالان که البته در کوتاه مدت هم نتیجه ظاهری داد هرچند نمایش خوبی بود اما دلسوزان و دلسوختگان این را کافی نمی دانستند زیرا قهرمانی بدون توجه به زیر ساخت ها چه زیر ساخت های مکانی نظیر ایجاد زمین ها و ورزشگاه های متعدد ورزشی  و چه زیر ساخت انسانی که همان توجه و برنامه ریزی اصولی برای تیم های پایه است ، قطعا ثمره بنیادی نخواهد داشت.

دوره و مقطع سوم فوتبال، برای باشگاه ها و حتی تیم های ملی یک دوره سخت و البته کم عنوان بود. شکست تیم ملی در رقابت های آسیایی 1982(1361) دهلی نو و مطالبه مردم در پی این ناکامی و البته تغییر نگرش مختصر در نزد تصمیم گیران حوزه ورزش منجر به تغییراتی در حوزه فوتبال اعم از فردی و اجرایی شد.

شروع لیگ قدس که در آن تیم های منتخب استان های کشور حضور داشتند، هر چند ایده آل  فوتبالی ها اعم از تماشاگر و دست اندر کارانش نبود اما چراغ کم سویی بود که از تاریکی مطلق بهتر بود.

پس از سپری یک مرحله سخت و با اتمام جنگ تحمیلی عملا چرخ های زنگ زده فوتبال در دوره چهارم صیقل خورد قهرمانی در بازی های آسیایی پکن پایانی تلخ ناکامی در راهیابی به جام جهانی 1994 آمریکا را دربرداشت.شکستی که حرف و حدیث های فراوان بر جای گذاشت.

سپردن سکان تیم ملی به دست مایلی کهن و جوانگرایی او جهشی چشمگیر به همراه داشت .کسب مقام سوم جام ملتهای آسیا در سال 1996 در امارات متحده عربی همه چیز را برای صعود به جام جهانی فرانسه مهیا کرده بود اما کار در روزهای آخر بد جور گره خورد تا حماسه 8 آذر ملبورن  رقم بخورد.

تیم ملی ایران هر چند تاکنون 4 بار به جام جهانی راه یافته است و در هر چهار دوره، از صعود به دور بعدی مسابقات بازمانده است اما در هر دوره از سطح کیفی بهتری نسبت به قبل برخوردار بوده است. اوج عملکرد تیم ملی ایران در جام جهانی را شاید بتوان دیدار برابر آرژانتین در جام جهانی برزیل دانست. آنجا که تا ثانیه های پایانی یاران لیونل مسی را متوقف کردند اما در نهایت یک بر صفر باختند.

علاوه بر این تا کنون در سال‌های ۱۹۹۶، ۱۹۹۹، ۲۰۰۳ و ۲۰۰۴ خداداد عزیزی، علی دایی، مهدی مهدوی‌کیا و علی کریمی چهار بازیکنی هستند که بهترین بازیکن آسیا شده‌اند.

حضور داوران ایرانی در جام جهانی و المپیک  را هم البته باید به این افتخارات افزود ،همچنین کسب رتبه های برتردر فوتسال و فوتبال بانوان که در این مقاله به آن نپرداخته ایم . 

برگزاری مستمر رقابت های باشگاهی از سال 1370 با عنوان جام آزادگان و پس از آن با پذیرفتن اصول فوتبال حرفه ای تحت عنوان جام خلیج پارس از جمله دستاوردهای دوره چهارم فوتبال کشورمان می باشد .

رشد و توسعه در سنین پایه
مساله مغفول مانده ای که همیشه فوتبال ما  را به شدت آزار داده ، عدم توجه به گنج های پنهانی است که بدون شک می توانند فوتبال ما را متحول کنند . 
برگزاری مستمر و نسبتا منظم لیگ های باشگاهی در سنین پایه  در ده سال اخیر هر چند اقدام بسیار مثبتی بوده است که ثمره آن هم با موفقیت دو تیم ملی نوجوانان و جوانان و راهیابی به جام جهانی هموار شده است اما این هنوز آغاز راه است و شاید بی راه نباشد اگر بگوییم دوره پنجم فوتبال ایران در راه است .